Μοναδικά ευρήματα φέρνουν διαχρονικά στο φως την προϊστορία των Γρεβενών. Πρώτα ο γίγαντας των Αμπελιών 200.000 ετών, δηλαδή ένας ελέφαντας θερμών κλιμάτων, του είδους Elephas (Paleoloxodon) antiquus, με ύψος στους ώμους στα 4 μέτρα, μεσήλικας (40 περίπου χρονών) με χαρακτηριστικούς ευθείς χαυλιόδοντες, σε αντίθεση με τα τριχωτά μαμούθ Mammuthus primigenius των παγετωδών περιόδων που είχαν καμπύλους χαυλιόδοντες.

Ακολούθως οι γίγαντες της Μηλιάς 3.000.000 ετών, δηλαδή τεράστιοι μαστόδοντες (προβοσκιδωτά, πρόγονοι των σημερινών ελεφάντων), με ύψος 3,5 μέτρα και βάρος 6,5 τόνους, που είχαν χαυλιόδοντες και στα δύο σαγόνια: μεγαλύτερους στο πάνω και πολύ μικρούς στο κάτω- χαρακτηριστικό που εξέλειψε με την εξέλιξη.

Οι μαστόδοντες μαζί με άλλα ζώα δείχνουν την εικόνα του παρελθόντος της περιοχής που ήταν πολύ διαφορετική από τη σημερινή: το παλαιοπεριβάλλον περιελάμβανε αχανείς εκτάσεις σαβάνας με πλούσια και πυκνά δάση όπου διαδραματίζονταν σκηνές που εμπνέουν κίνδυνο.

Μεγάλα σαρκοφάγα αιλουροειδή με τεράστιους πριονωτούς κυνόδοντες (μαχαιρόδοντες), αρκούδες, λύγκες, αγριοθήρια κυνηγούσαν τα φυτοφάγα, μεταξύ των οποίων ρινόκεροι, ιππάρια (μικρόσωμα άλογα με τρία δάκτυλα στα πόδια τους, ενώ τα σημερινά έχουν ένα δάκτυλο), τάπιροι (συγγενείς με τους ρινόκερους με κολοβή προβοσκίδα), βοοειδή, ελαφοειδή και αγριόχοιροι που περιπλανιόταν στην περιοχή πριν 3.000.000 χρόνια.

Οι μαστόδοντες της Μηλιάς ανήκουν στο είδος Mammut borsoni που συγγενεύει με το αντίστοιχο αμερικανικό Mammut americanum πήραν το όνομά τους επειδή στα δόντια τους είχαν διάσπαρτα φύματα που μοιάζουν με μαστάρια για να αλέθουν την τροφή τους, σε αντίθεση με τους ελέφαντες και τα μαμούθ, που είναι πολύ νεότερα και έχουν στα μεγάλα δόντια τους πλατιά ελάσματα.

Εδώ και 17 χρόνια πραγματοποιούνται συστηματικές παλαιοντολογι­κές έρευνες και ανασκαφές από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονί­κης, Τμήμα Γεωλογίας, από ομάδα φοιτητών και συνεργατών με επικεφαλής την Επικ. Καθηγ. Ευαγγελία Τσουκαλά, πρώτα στη θέση «Αμπέλια» (στις παρυφές της πόλης των Γρεβενών) και ακολούθως στη Μηλιά και στον Πρίπορο του Αγίου Γεωργίου του Δήμου Ηρακλεωτών (από το 1996, μετά από πληροφορίες των Δημήτρη Ζησόπουλου και Θανάση Δεληβού αντίστοιχα).

Το 1997, από την ομάδα ανασκαφών ανακαλύφθηκε το πρώτο ζευγάρι χαυλιοδόντων εντυπωσιακού μεγέθους (μήκους 4,39μ.), οι οποίοι ήταν οι μεγαλύτεροι του συγκεκριμένου είδους που βρέθηκαν στην Ελλάδα, στην Ευρώπη και πιθανόν στον κόσμο, σύμφωνα με στοιχεία από το βιβλίο των ρεκόρ Γκίνες. Η συνέχιση της έρευνας έφερε στο φως την κάτω γνάθο του ζώου, από τις πληρέστερες του είδους στην Ευρώπη, καθώς και οστά από τον υπόλοιπο σκελετό του.

Το 2007, τα λείψανα ενός ακόμα απολιθωμένου ζώου υπερτόνισαν το διεθνές κυρίως ενδιαφέρον της περιοχής για τη σπουδαιότητα της περιοχής της Μηλιάς. Οι χαυλιόδοντες του ζώου, μήκους πέντε μέτρων, αποτελούν, χωρίς αμφιβολία τους μεγαλύτερους που έχουν βρεθεί στον κόσμο, ενώ ο εντοπισμός της κάτω γνάθου και μεγάλου μέρους του σκελετού του ζώου καθιστά το εύρημα εξαιρετικά σημαντικό για την έρευνα, καθώς παρέχει μοναδικά στοιχεία για την εξέλιξη, την παλαιοβιολογία και την εξέλιξη του συγκεκριμένου είδους, σε παγκόσμια κλίμακα.

Μας δίνει τη δυνατότητα υπολογισμού τόσο του ύψους του μαστόδοντα, όσο και του βάρους του. Πρόκειται για ένα αρσενικό ζώο, η βιολογική ηλικία του οποίου, όπως προκύπτει από τα δόντια της γνάθου, υπολογίζεται μεταξύ 25 και 30 χρόνων.

Τα αποτελέσματα των ανασκαφών μας παρέχουν εξαιρετικά σημαντικές πληροφορίες για το γεωλογικό παρελθόν της περιοχής, για τα είδη που την κατοικούσαν, για την καταγωγή και εξέλιξή τους, για το περιβάλλον στο οποίο ζούσαν, για τις κλιματικές συνθήκες που προτιμούσαν και για τη γεωγραφική τους εξάπλωση. Η μελέτη των ευρημάτων εμπλουτίζουν τις γνώσεις για το παλαιο περιβάλλον του ελλαδικού χώρου, αλλά και την εξέλιξη ειδών όπως τα προβοσκιδωτά, δίνοντας νέα διάσταση στη σύνθετη εικόνα της Φυσικής Ιστορίας τόσο της περιοχής, όσο και της ΝΑ Ευρώπης.

Γράφει η Επίκ. Καθηγήρια Ευαγγελία Τσουκαλά, τμήμα Γεωλογίας,

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, τα σχέδια είναι του Remie Bakker.

Σήμερα όλα τα ευρήματα φιλοξενούνται στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας στη Μηλιά Γρεβενών.

Αναλυτικές πληροφορίες για το μουσείο, τα εκθέματά του, τον τρόπο και τις ώρες λειτουργίες υπάρχουν στην ηλεκτρονική διεύθυνση http://www.mfi-miliasgrevenon.gr/site/

Η πόλη των Γρεβενών μικρή και πυκνοκατοικημένη επιτρέπει σε όποιον θελήσει να τη γνωρίσει, να δει όλα τα βασικά σημεία της σε λίγες ώρες. Ξεκινώντας από τη μία άκρη της πόλης - τη βόρειοανατολική είσοδο - ο επισκέπτης αντιλαμβάνεται εύκολα από την πινακίδα καλωσορίσματος ότι πρόκειται για την πόλη των μαινταριών. Καθώς περπατά προς το κέντρο της πόλης, συναντά μέρος των αθλητικών εγκαταστάσεων της πόλης, συναντά το πρώτο άγαλμα μανιταριών, το πετρόχτιστο μουσικό ωδείο, καθώς και το πιο σύγχρονο ίσως κτίριο της πόλης, στο οποίο στεγάζεται η Περιφερειακή Ενότητα Γρεβενών και άλλες δημόσιες υπηρεσίες. Εν συνεχεία και αφού περάσει από τη περιοχή των σχολείων περπατά στον κεντρικό δρόμο της πόλης και μπορεί πλέον να πιάσει το σφυγμό της. Ιδιαίτερα κατά τις εργάσιμες ημέρες της εβδομάδας, η πόλη έχει πολλή κίνηση τόσο σε οχήματα όσο και πεζούς.

Προχωρώντας πιο κεντρικά, ο επισκέπτης συναντά το δεύτερο άγαλμα μανιταριών, λίγο πριν το δημαρχείο και την πλατεία λαχαναγοράς. Σήμα κατατεθέν της πλατείας αλλά και της πόλης είναι το παραδοσιακό ρολόι που χτίστηκε το 1906 και πριν την απελευθέρωση αποτελούσε τμήμα τουρκικού τζαμιού. Ακριβώς πάνω από την πλατεία λαχαναγοράς, βρίσκεται η πλατεία Αιμιλιανού, η οποία φιλοξενεί αγάλματα των τοπικών ηρώων της περιοχής. Γύρω από τις δύο πλατείες συγκεντρώνεται το μεγαλύτερο μέρος των χώρων εστίασης και αναψυχής. Ιδιαίτερα το καλοκαίρι οι δυο πλατείες και όλα τα σοκάκια τριγύρω τους με τις καφετέριες, τις παραδοσιακές ταβέρνες, τα μεζεδοπωλεία, καθώς και πλήθος άλλων σύγχρονων καταστημάτων σφίζουν από ζωή.

Ανηφορίζοντας πάνω από την πλατεία, ο επισκέπτης περνά από τους πιο πυκνοκατοικημένους δρόμους των Γρεβενών, καταλήγοντας σε ένα από τα μέρη με το μεγαλύτερο υψόμετρο, όπου βρίσκονται μερικές από τις λιγοστές μονοκατοικίες της πόλης. Η θέα από αυτό το σημείο αποζημιώνει τον επισκέπτη, χαριζοντάς του ένα αίσθημα ελευθερίας.

Προχωρώντας πιο βορειοδυτικά, ο επισκέπτης θα καταλήξει στη βορειοδυτική έξοδο της πόλης, όπου βρίσκεται η γειτονιά των εργατικών κατοκιών. Σε αντίθεση με ό,τι μπορεί να φανταστεί ως εργατικές κατοικίες, πρόκειται για μια όμορφη γειτονιά, με χαμηλά σπίτια, μακριά από τη φασαρία του κέντρου. Μάλιστα είναι αρκετοί οι κάτοικοι που επιλέγουν αυτήν την περιοχή για τον απογευματινό τους περίπατο.

Για τους επισκέπτες που θα επιλέξουν μετά την επίσκεψή τους στο κέντρο της πόλης να κινηθούν δυτικά, η βόλτα θα καταλήξει στην έξοδο της πόλης προς το Εθνικό Χιονοδρομικό Κέντρο Βασιλίτσας, περνώντας μπροστά από το νεόχτιστο κτίριο του πνευματικού κέντρου και της δημόσιας δανειστικής βιβλιοθήκης, το γηροκομείο, το ανοιχτό στάδιο, το κλειστό γυμναστήριο και το κολυμβητήριο της πόλης. Σε αυτή τη μεριά της πόλης βρίσκεται και η περιοχή Βαρόσι με τα όμορφα σπίτια και την ωραία θέα.

Σε περίπτωση που ο επισκέπτης θέλει να αποφύγει τα κοσμικά σημεία της πόλης και να απολαύσει το φυσικό περιβάλλον χωρίς να απομακρυνθεί πολύ από το κέντρο, μιμούμενος τους μόνιμους κατοίκους της περιοχής, μπορεί να αναζητήσει καταφύγιο στο Καστράκι, ένα μικρό δάσος στο οποίο μπορεί να πιει τον καφέ του, να παίξει με τα παιδιά του, να αθληθεί, ή απλώς να περπατήσει απολαμβάνοντας τη γαλήνη και τα αρώματα του δάσους. Στην περιοχή υπάρχει και ένα μικρό θέατρο, το οποίο κάθε καλοκαίρι φιλοξενεί παραστάσεις και συναυλίες.

Με αφετηρία το Καστράκι, ο επισκέπτης μπορεί να ακολουθήσει κάποιο από τα δεκάδες μονοπάτια που υπάρχουν στην περιοχή για μεγαλύτερες διαδρομές μέσα στο δάσος ή με σκοπό να καταλήξει στη γραφική εκκλησία της Αγίας Παρασκευής ή στο ναό του Προφήτη Ηλία. Η εκκλησία της Αγίας Παρασκευής είναι χτισμένη μέσα στο δάσος, με αποτέλεσμα η αίσθηση γαλήνης που αποπνέει η περιοχή να ικανοποιεί και τον πιο απαιτητικό περιηγητή. Ο ναός του Προφήτη Ηλία είναι χτισμένος πάνω σε ένα λόφο, δίπλα στο Καστράκι. Η ανάβαση είναι κουραστική, αλλά η θέα αποζημιώνει όποιον βρεθεί πάνω στο λόφο.

Διαδρομές στο νομό Γρεβενών

1η Διαδρομή

Η πρώτη διαδρομή περιλαμβάνει τη Βάλια Κάλντα και μαζί τους πιο γνωστούς τόπους απόδρασης του νομού. Το χωριό Ζιάκας, το Σπήλαιο, το φαράγγι της Πορτίτσας και το πολυφωτογραφημένο γεφύρι της, ο Όρλιακας με τα μαγευτικά του χρώματα, το γεφύρι του Αζίζ-αγά (το ψηλότερο της Μακεδονίας), τα βλαχοχώρια Αβδέλλα και Περιβόλι και φυσικά η Βάλια Κάλντα ή αλλιώς «Ζεστή Κοιλάδα», όλα είναι εδώ. Ειδικές διαδρομές, όπως αυτή για τον Εθνικό Δρυμό απαιτούν γνώση της περιοχής ή οδηγό και φυσικά 4Χ4.

Τετρακίνηση θα χρειαστείτε αν αποφασίσετε να επισκεφθείτε το γεφύρι στα Καγκέλια, του Κατσουγιάννη, του Κλέφτη και της Πορτίτσας ειδικά το φθινόπωρο και το χειμώνα. Οι φίλοι της πεζοπορίας θα δοκιμαστούν το καλοκαίρι στο πέρασμα του φαραγγιού (διαδρομή που περιλαμβάνει και κολύμπι), στην κατάβαση και ανάβαση στο παλιό καλντερίμι που οδηγεί στο φαράγγι από το χωριό Σπήλαιο, στα πάμπολλα μονοπάτια του Όρλιακα, στην ανάβαση για τις λίμνες Φλέγκα ή στις δεκάδες ακόμη διαδρομές της Βάλια Κάλντα.

2η Διαδρομή

Τέσσερα πέτρινα γεφύρια, πάνω από δεκαπέντε χωριά, εγκαταλελειμμένοι οικισμοί με ιδιαίτερο ενδιαφέρον, συνθέτουν τη 2η διαδρομή. Το Δοτσικό είναι το χωριό που πρέπει οπωσδήποτε να επισκεφτείτε, για να θαυμάσετε την όμορφη πλατεία και να περπατήσετε στο μονότοξο γεφύρι της, ενώ στην Καλλονή και το Δασύλλιο θα βρείτε το «πέτρινο πρόσωπο» του τόπου.

Οι παλιές εκκλησιές και το Λείψι άδειασαν σιγά-σιγά από ανθρώπους, ενώ το πανέμορφο φυσικό περιβάλλον στο Μεσολούρι μαζεύει όλο και περισσότερους θαυμαστές, που γλυστράνε στα δάση και τους καταρράκτες καλοκαιριάτικα. Η διαδρομή προσφέρεται για τετρακίνηση ή για πεζοπορία, αν σκοπεύετε να αποχωριστείτε τις ρόδες και να χαρείτε τα αμέτρητα μονοπάτια της.

3η Διαδρομή

Η διαδρομή αυτή δεν έχει τίποτα το υπερβολικό, αν βέβαια δεν βρεθείτε στα όρη και στα βουνά της Μηλιάς για κυνήγι ελεφάντων.

Επίσκεψη στο Παλαιοντολογικό Μουσείο, βόλτα στην παλιά Μηλιά, δύο μόλις χιλιόμετρα από το χωριό, πλινθόκτιστα σπίτια και εκκλησίες με αξιόλογες τοιχογραφίες για τους ενδιαφερόμενους. Και μια βόλτα μέχρι τον Αλιάκμονα, έτσι χαλαρά, με εφόδιο το μεταλλικό εκείνο σκεύος των χρυσοθήρων, αν πιστέψουμε τα λόγια του Pougueville (1806) που έγραφε ότι οι γύφτοι έβγαζαν χρυσό από το ποτάμι. Και δεν θα απογοητευθείτε γιατί δίπλα σ' αυτό το ποτάμι χρυσίζουν το καλοκαίρι τα καλαμπόκια και τα χαμόγελα των γεωργών.

4η Διαδρομή

Η διαδρομή αυτή πάει προς την περιοχή της Δεσκάτης και συνεχίζει προς Ελασσόνα. Πριν όμως φτάσετε ως εκεί πρέπει οπωσδήποτε να στρίψετε σε μια παράκαμψη από το χωριό Παναγιά και 11χλμ ασφαλτόδρομου θα σας βγάλουν στην Ιερά Μονή Ζάβορδας. Αφήνετε το αυτοκίνητο στο πάρκινγκ της Μονής, 100μ. απ' αυτή και μετά από 15 λεπτά περπάτημα από την πίσω πλευρά της Μονής, φτάνετε απέναντι από το ασκηταριό του Οσίου Νικάνορα.

Τετρακίνηση θα χρειαστείτε για τη μεγάλη ανηφόρα που οδηγεί στην Ιερά Μονή Μπουνάσιας. Αν πάλι το αυτοκίνητό σας είναι 2Χ2, τότε ανηφορήστε προς τις καταπράσινες πλαγιές της Βουνάσας, ακριβώς πάνω από τη Δεσκάτη, με οδηγό τις ταμπέλες που γράφουν «Καταφύγιο». Μετά από 9,5χλμ δρόμου μπορείτε να απολαύσετε έναν υπέροχο καφέ στο καταφύγιο σε υψόμετρο 1500μ. ή να κάνετε πικ-νικ στις καταπράσινες πλαγιές με νερό και στεγασμένους χώρους για barbeque. Έχετε φτάσει στον προορισμό σας, τη Δεσκάτη. Μη ξεχάσετε όμως να φορτώσετε το αυτοκίνητό σας με ντόπια τυροκομικά προϊόντα, που δε θα τα βρείτε αλλού.

5η Διαδρομή

Ο δρόμος της Κρανιάς είναι μια μοναδική διαδρομή μέσα σε δάση με πεύκα και μεγάλα λιβάδια «σπαρμένα» με φτέρη και πράσινο, που φτάνει μέχρι τις λίμνες του Αώου δίπλα στο Μέτσοβο. Μπορείτε λοιπόν άφοβα, όταν αντί για χιόνι, τα βουνά φωτίσουν από γλυκά χρώματα λουλουδιών να κάνετε την όμορφη διαδρομή κι αφού δροσιστείτε στη βρύση του Κυπουριού να κατευθυνθείτε μετά την Κρανιά δεξιά προς τις Μπάλτσες.

Απαραίτητη προϋπόθεση είναι τα καλά λάστιχα και το 4Χ4. Δροσιστείτε στη Γυφτόβρυση λίγο πριν απολαύσετε τους μαιανδρισμούς της πηγής στην κορυφή Μπάλτσες. Ο ίδιος δρόμος πριν τις Μπάλτσες θα σας οδηγήσει με ξύλινες ταμπέλες στην καρδιά του Εθνικού Δρυμού αν η πορεία από το Περιβόλι δεν σας είναι αρκετή.

Ο δρόμος χρειάζεται μεγάλη προσοχή ιδιαίτερα την άνοιξη, αφού σε πολλά ανήλια σημεία του υπάρχουν ακόμη χιόνια. Μη ξαφνιαστείτε αν βρεθείτε μπροστά σε κάποιο πεσμένο πεύκο ή σε χώματα που υποχώρησαν το χειμώνα. Όλα είναι μέσα στο πρόγραμμα, σ' αυτή την (ευτυχώς ακόμη) άγρια περιοχή της Ελλάδας.

6η Διαδρομή

Η χειμερινή Βασιλίτσα δεν χρειάζεται ιδιαίτερες συστάσεις. Εκείνο που συνήθως δε γνωρίζει ο χειμερινός επισκέπτης είναι η ανοιξιάτικη, φθινοπωρινή ή ακόμη και η καλοκαιρινή ομορφιά της διαδρομής. Με αυτοκίνητο τετρακίνησης μπορείτε να φτάσετε μέχρι την κορυφή της Βασιλίτσας, πρωί ή απόγευμα κατά προτίμηση και εκεί να κάνετε μια πλήρη περιστροφή γύρω από τον εαυτό σας με τη φορά των δεικτών του ρολογιού.

Τα περισσότερα από τα Ελληνικά βουνά φαίνονται στον ορίζοντα: νοτιοδυτικά προς τα Γιάννενα είναι η Γκαμήλα, δεξιότερα ο Σμόλικας, το Βίτσι, ο Βόρρας, το Βέρμιο, τα Πιέρια, ο Όλυμπος, το Πήλιο, ο Παρνασσός, τα βουνά του Καρπενησίου, η Τριγκία, ο Κόζιακας και τέλος οι κορυφές Αβγό και Φλέγκα της Πίνδου.

Μετά από αυτή την υπέροχη αίσθηση, ανηφορίστε προς τη Σαμαρίνα και τη Βάλια Κίρνα, την κοιλάδα του διαβόλου. Σ' όλες αυτές τις διαδρομές τα μικρά χωριά θα σας ξεκουράσουν, θα σας προσφέρουν τσίπουρο και μεζέ ή γλυκό του κουταλιού, συνήθως κάτω από τον πλάτανο της πλατείας.